صحیح بود؛ پس با اینكه كلمات «بشر» و «خلیفه» اسم عام است، تعمیم آن را باید با دلیل دیگرى اثبات كرد. در فارسى مى‌گوییم: «امروز معلمى به شاگردى درس داد». در اینجا معلم و شاگرد هر دو اسم عام هستند؛ اما جمله دلالت ندارد بر اینكه همة معلم‌ها به همة شاگردها درس داده باشند. إِنِّی خَالِقٌ بَشَرًا نیز چنین نیست كه هرچه كلمة بشر بر آن قابل اطلاق است، در آیه منظور شده است؛ خود این تعبیر، چنین دلالتى ندارد، بلكه كافی است یك فرد به وجود آید و اسم بشر بر او قابل اطلاق باشد و همة این مطالب هم مخصوص او باشد.

1. مفهوم انسان‌شناسی

خدا، انسان و جهان، سه محور اساسی اندیشة بشری است كه در طول تاریخ و در همة جوامعْ پرسش‌های مهم، اندیشه‌سوز و اندیشه‌ساز دربارة آنها طرح شده و همة تلاش فكری انسان متوجه این سه كانون و یافتن پاسخ‌های درست و مناسب برای پرسش‌های مربوط به آنهاست.

در این میان، شناخت انسان اهمیت ویژه‌ای دارد و دانشمندان فراوانی را در رشته‌های علمیِ مختلف به خود مشغول ساخته است.(1)در آموزه‌های ادیان آسمانی، به‌ویژه اسلام، پس از خدا، «انسان» اساسی‌ترین محور به شمار آمده و آفرینش جهان، فرستادن پیامبران و كتاب‌های آسمانی، برای رسیدن او به سعادت نهایی‌اش صورت گرفته است. در جهان‌بینی قرآن، همة موجودات آفریدة خدایند و هیچ چیز در عرض خدا قرار ندارد، با این حال جهان را از منظر قرآن می‌توان مانند دایره‌ای با دو نقطة استناد به مختصات اصلی، یكی در بالا (خدا) و دیگری در پایین (انسان) در نظر گرفت.(2)از سوی دیگر، با وجود سابقة دیرینه و گستردگیِ تلاش‌های بشر در این زمینه، انسان‌شناسانِ بسیاری از پرسش‌های مهمِ ناظر به انسان و زوایای وجود وی ناتوان‌اند و امروزه از «انسان موجودی ناشناخته» و «بحران انسان‌شناسی» سخن به میان می‌آورند.

1. از جمله علومی كه به بررسی انسان و رمز و رازهای آن می‌پردازد، علوم انسانیِ تجربی و فلسفه‌های مضاف آن، علم‌النفسِ فلسفی، خودشناسی، فلسفة اخلاق، عرفان، اخلاق، فلسفة اجتماعی، فلسفة علوم اجتماعی، تاریخ و حقوق است.

2. توشی هیكو ایزوتسو، خدا و انسان در قرآن، ترجمة احمد آرام، ص 92.

بررسی آیات ناظر به انسان‌شناسی در قرآن (2)

نویسنده: دکتر جمیله علم‌الهدی

واژگان متنوعی در قرآن نظیر سیر، کدح، هجرت، رجعت، اتیان، صیرورت تبیین مفهوم حرکت انسان را برعهده دارند.
برخی از آنها مثل واژه‌ی «سیر» (1) ناظر به جابه‌جایی و حرکت مکانی است و برخی نظیر صیرورت ناظر به حرکت استکمالی ذاتی است؛ چنان که در آیات «وَلِلّهِ مُلْکُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا وَإِلَیْهِ الْمَصِیرُ» (مائده: 18)، «خَلَقَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَصَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ وَإِلَیْهِ الْمَصِیرُ» (تغابن: 3)، «…قَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ» (بقره: 285)، منظور از صیرورت صرفاً جابه‌جایی در مکان و زمان نیست؛ همچنین صیرورت نمی‌تواند به حرکت رشدی موجودات تفسیر شود؛ چنان که واژه‌هایی همچون نبت، خلق و… در قرآن متکفل حرکت رشدی آنهاست. صیرورت متضمن معنایی از حرکت استکمالی وجود است؛ (2) از این جهت، در میان تعبیرات قرآنی ناظر به حرکت، از موقعیت خاصی برخوردار است. واژه‌ی «هجرت» با توجه به تعبیر «… وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ» (مدثر: 5)، به تحول باطنی اشاره دارد. ولی احتمالاً نسبت به صیرورت از معانی محدودتری برخوردار باشد.